Месецов на 13 ноември, Денот на ослободувањето на Скопје, беше промовирана научната студија „Книжевна мапа на Скопје“ од Моника Илкова. Сосема пригодно, имајќи ја предвид содржината на оваа книга, која хронолошки ги претставува најзначајните македонски дела во кои градот Скопје е издигнат до ниво на книжевен лик.
„Книжевна мапа на Скопје“ е водич за книжевни туристи, на кои никогаш не им е доста од шетање низ улиците на градот. За оние кои сакаат да ги помирисаат скопската раззелената пролет, да се сетат на тешката летна омарнина и кога е надвор есенски зашарано или зимски замаглено. За оние кои се љубопитни да дознаат како се живеело по скопските улици во годините по Втората светска војна или како татнела земјата во 5:17 и го урнала за 20 секунди градот во 1963 година. Но и за оние свесните за сите неправди што ги трпел и трпи градот низ годините и во крикот на скопските поети го наоѓаат гласот што самите се воздржуваат да го испуштат.
„Книжевна мапа на Скопје“ е научна студија која се занимава со дела од македонската книжевност во кои градот Скопје има значајна улога. Од каде интересот за темата на градот? И зошто токму Скопје?
Просторот отсекогаш сум го чувствувала повеќе од само локација на која се случува нешто. И во книжевноста и надвор од неа. Чувствувањето на просторот ми беше предмет на интерес уште во периодот кога го пишував мојот дипломски труд, но тогаш стануваше збор за еден поинаков простор во литературата – домот. Периодот кога ги завршував магистерските студии, живеев на неколку адреси, на неколку авионски линии, со куфер во мојата Буба, помеѓу неколку градови (и села). Некако во тој период природно ми дојде да го проширам истражувањето за просторот, од домот, на градот. А зошто токму Скопје? Затоа што колку што постојат автори што пишувале за Скопје, толку различни чувствувања за овој град постојат. Заедничко за сите е само едно, љубовта кон него.
Колку време работеше на студијата и како изгледаше бирањето на авторите и делата што ќе влезат во неа?
Веројатно неколку месеци, ако се собере сѐ заедно. Со мене влечев по десетици книги каде и да одев. Со избор на автори почнав хронолошки и некаде на средината на списокот што го правев, сфатив дека е невозможно да ги сместам сите заслужни автори за оваа книжевна мапа на Скопје. Тоа ме стави во положба да мора да бирам, но ме израдува тоа што има многу повеќе отколку што знаев и очекував. Јас истражував, а авторите уште пишуваа и сфатив дека оваа мапа е невозможно да се заврши со оваа студија, иако се обидов да опфатам што повеќе.
Книгата го истражува феноменот на урбофилијата, односно топлото чувствување на градот во македонската книжевност, гледано хронолошки. Како млада личност, дали доживувањето на Скопје на поновите генерации писатели ти е поблиско од она на постарите?
На поновите. Јас не сум скопјанка, иако Скопје по десетина години живеење стана адреса на мојата лична карта. Но Скопје е градот во кој вистински пораснав и се градев себеси уште пред неговото последно „(из)градување“. Дел сме од исти приказни на градот, затоа ми се поблиски доживувањата на поновите генерации, иако авторите од постарите генерации ми предизвикаа носталгија за време во кое никогаш не сум живеела.
Даблин го има Џојс, Лондон Дикенс, Москва Булгаков, Париз Бодлер и Кортасар, а Скопје?
Скопје ги има Влада Урошевиќ, Гане Тодоровски, Јадранка Владова, Александар Прокопиев, Драги Михајловски, Томислав Османли, Ана Голејшка, Иван Шопов, Владимир Јанковски, Оливера Ќорвезироска… листата е долга.
Книжевната мапа на Скопје од книгата на Моника Илкова
Како би ја дефинирала улогата на градот во македонската книжевност на 21. век?
Градот во голема мера ги одредува случувањата и го придвижува дејството, многу почесто, во поновата македонска книжевност, тој не е само локација, место на случување на настаните, туку скриен, независен лик.
Во книгата посебно место е отстапено за темата на ангажираноста, каде што заклучуваш дека кај авторите кои пишуваат за градот во изминатите 15 години се забележува поексплицитна ангажираност. Сметаш ли дека писателскиот глас денес е доволно гласен против неправдите што ги трпи неговиот град и неговите сограѓани?
Литературата во суштина е социјален производ, иако е создадена од индивидуалци. Оваа студија беше можност да прочитам речиси сѐ што е напишано последниве 15 години за Скопје и можам да кажам дека писателскиот глас е навистина гласен, што не значи и дека е слушнат (прочитан). Интересно е тоа што сите автори на различен начин го изразуваат својот бунт и протест: искрено и гласно, скриено, но јасно, преку сарказам, експлицитно и секогаш, позади тоа стои љубовта за Скопје.
Што претставува Скопје за тебе? И дали повеќе уживаш да живееш/престојуваш во него или да го читаш книжевно(ре)креираното Скопје? 😊
Скопје е мирис на липа во пролет и смог во зима, летна омарнина и есенска магла, симфонија од свирење на автомобили на семафор и џагор во градски парк, Скопје е сивилото на брутализмот и шаренилото на скопската чаршија. Не може еден град да е обичен, ако толку многу автори пишуваат за него. Сакам да го шетам и по вистинската и по книжевната мапа. Во книжевната ми е поудобно.
Иако е научна студија, твојата книга лесно може да се чита и во пошироки рамки отколку што обично се читаат книжевно-научните трудови. Го имаше ли ова на ум кога почна да се занимаваш со темава или отпосле го увиде таквиот потенцијал?
Од почетокот сакав да е лесно читлива и интересна за сите. Кога ја пишував, препрочитував и се прашував дали ова би им било интересно на моите родители, пријатели и, особено, на случаен минувач во книжарница. Не бев сигурна дали успеав во тоа сѐ до излегувањето на книгата, кога за неа покажаа интерес луѓе надвор од книжевните кругови. Особено ме израдува тоа што неколкумина ми рекоа дека веќе побарале дел од литературата и авторите за кои пишувам, што го сметам за мал успех на книгата.
Дали сметаш дека ја заокружи твојата научно-истражувачка книжевна мапа на Скопје или чувствуваш возбуда да продолжиш да ги исцртуваш нејзините детали?
Беше тешко да се стави точка на оваа мапа. Затоа што и за време на печатењето на книгата изглегоа нови улици и улички што заслужуваат да ги има во неа. Цело време чувствувам потреба да се извинам ако сум пропуштила барем да споменам некој автор што пишувал за Скопје, затоа што оваа книжевна мапа е заедничка, заедно ја исцртувавме и ја оставаме отворена.
Темата посветена на и за градот е предмет на долгогодишен интерес во уметноста, архитектурата, книжевноста и филозофијата. Зошто градот има толку привлечна моќ за авторите? Покрај спацијалната димензија, градот во себе впива многу различни култури, народи, етникуми и религии, чии патишта се вкрстуваат во просторот на градскиот метеж. Постои нешто шармантно, речиси симпатично и специфично што се крие зад лицето на градот: стутканите и тесни улички, валканите сокаци, зелените паркови, забрзаните луѓе кои се туркаат едни со други низ просторот помеѓу цврстите архитектонски градби и малите конзервести, јавни транспортни средства. Вистина е дека Градот (со голема Г) е просторот каде што човекот се претопува во масата (буквално и метафорички); гледајќи одозгора, низ птичја перспектива, човекот е само матна точка во чудовишното и грандиозно бетонско ткиво.
Главна пошта, архитект Јанко Константинов, 1982.
СУГС Гимназија „Орце Николов“, Архитект: Александар Смилевски и Никола Богачев, 1970.
МРТ, архитект Кирил Ацевски, 1971-1983.
Скопје пред земјотресот
Архитектурата на Скопје поминала низ многу фази на развој. Скопје е урбан град каде што се испреплетуваат културните и историските нишки со оние на современоста. Ова се одразува и во архитектонските елементи на градот. Историјата на архитектурата во Скопје почнува со староримскиот период, кога градот бил познат под името Скупи. Во 1392 година градот паднал под османлиска власт и Скопје станало седиште на воениот и административен систем (санџак). Османлиите извршиле големо архитектонско влијание врз градот; граделе куќи, базилика, амами и мостови со уникатни детали и орнаменти. Еден од најпознатите споменици од овој период е Камениот мост, кој ги спојува Старата скопска чаршија и модерниот плоштад во центарот на градот. Со други зборови, мостот претставува меѓа на културната традиција со новото време – авангардата. Голем број од градбите од овој период не се зачувани денес, но оние градби од историско – културен карактер сѐ уште постојат и можат да се посетат во Старата скопска чаршија, како Сули ан, Капан ан, Даутпашиниот амам, Куршумли ан и Безистенот. Преостанатите османлиски градби опстануваат само во пишана форма (документи, слики, цртежи) или во усните приказни прераскажувани и зачувани преку спомените од старите генерации.
Понатаму, во 20 век, Скопје почнува да се обликува во духот на големите космополитски градови. Од овој период познати ни се градбите: Ристиќевата палата (1925), Народниот театар во Скопје (1927-1963) и Железничката станица во Скопје (1938-1963). А во периодот на СФРЈ, за краток временски период биле изградени голем број станбени, индустриски и административни објекти во естетиката на социјалистичкиот реализам со цел да згрижат и да се вдомат колку што е можно повеќе луѓе.
Скопје радост ти ќе бидеш! – (Ре)конструкција на Градот на солидарноста
Скопје станува дел од светската современа архитектура по катастрофалниот земјотрес на 26 јули 1963 година. Во земјотресот животот го загубија над 1.000 жители, а речиси две третини од населението ги загубија своите домови. Голем број објекти биле уништени и срамнети со земја. Од тие причини, Обединетите нации и Владата на Југославија се обратија за помош во пронаоѓање на компетентен архитект, кој би го обновил градот. Јапонскиот архитект Кензо Танге, заедно со својот тим, победи на интернационалниот натпревар, на кој се натпреваруваат архитекти од целиот свет за наградата – Реконструкција на градот Скопје. Набргу по фаталниот земјотрес, Скопје го добило името „Градот на солидарноста“ и многу бргу низ медиумите и весниците се ширеше веста Градот на солидарноста ќе добие ново руво.
Новото урбанистичко решение на градот е резултат на спој помеѓу брутализмот и југословенската архитектонска естетика на 20 век. Дополнително, Танге внел во архитектонските нацрти и свои мотиви, директно инспирирани од правецот метаболизам – специфичен стил на национална архитектура во поствоена Јапонија. Потем, земјотресот во 1963 година не бил единствениот природен непријател на градот. И покрај сите човечки и елементарни непогоди, градот наоѓал начин да се врати назад во живот и секогаш одново се раѓал од урнатините како феникс. Планот на Скопје 1963 година се реализирал и градот повторно оживеал од урнатините. Влијанието на овој план се рефлектирал во урбанистичките, историските и културните аспекти на градот, а тука почнал и зародишот на книжевни дела посветени на градот. Дел од современите македонски автори[1] сериозно ѝ се посветуваат на темата за градот и активно ги поставуваат своите ликови во просторот на градот Скопје.
Обновата на градот по земјотресот стана колективен запис за животот на скопјани во повоениот период на Балканот. Модернистичкиот бран што ги донел новите води во југословенската архитектура се појави и во Скопје кога градот беше „преоблечен“ во футуристички стил, специфичен и уникатен за овие простори. Овој урбанистички експеримент стана реалност преку делото на Кензо Танге и други проминентни македонски архитекти.
Студентски дом „Гоце Делчев“, архитект Ѓорѓи Константиновски, 1975.
Управа за Хидрометеоролошки работи, архитект Крсто Тодоровски, 1975.
МАНУ, архитект Борис Чипан, 1976.
Градот на модерноста
Денес, Скопје продолжува да се гради и да се проширува. Се раѓаат нови населби, нови згради и објекти што константно го витализираат и го иновираат градскиот пејзаж. Градот е во постојана обнова поради зголемувањето на населението и на сѐ поголемиот интерес на луѓето да живеат во Скопје. Скопје има своја посебна поетика. Градот е дом на музеи и културни споменици што успеале да го капсулираат културното наследство на земјата. Имено, во времето на Југославија, во Скопје биле изградени голем број архитектонски објекти чија непроценлива вредност останува да биде дел од архитектонската традиција на градот сѐ до новиот 21 век.
Архитектурата на Скопје во 21 век станува сѐ повеќе еклектичка, односно позајмува примери од различни архитектонски правци и движења. Оттаму и неокласицистичката обнова на главниот плоштад е дискутабилна во контекст на културната и националната рамка од историјата на државата. Во современото Скопје, архитектурата продолжува да се развива со нови станбени и комерцијални комплекси што се издигнуваат низ скопските населби. Современата скопска архитектура се карактеризира со високи стаклени згради, модерни облици и патеки кон енергетска ефикасност. Одраз на ова се зградите на Македонскиот национален театар и Македонскиот научен институт, како и новите станбени и комерцијални комплекси во населбите Центар и Аеродром.
Музеј на Македонија, архитекти Мимоза Томиќ и Кирил Муратовски, 1971-1976.
Градот просперира како модерен центар, каде што историјата и традицијата доаѓаат очи в очи со современоста и модерноста. Оваа разновидност го прави градот интересен и привлечен за посетители и туристи, кои сакаат да го доживеат Скопје од поинаква перспектива. Факт е дека во Скопје се вкрстуваат и се мешаат различни архитектонски стилови и сите негови зданија придонесуваат кон посебно естетско доживување на градот. Архитектурата на Скопје сѐ уште ја прославува славната минатост на градот и дозволува постојана обнова и реконструкција на нови објекти и споменици што капиларно го исполнуваат просторот на градскиот организам. Скопје – главниот град, на една мала, а сепак многу важна земја на Балканот е одличен локус, каде што може да се доживее разновидната архитектура од најстарите времиња, па сѐ до денес.
Денес, Скопје го препуштаме на новата генерација. За таа цел, Europe House распиша конкурс за млади архитекти, „Скопје на новата генерација“, по повод одбележување 60 години од катастрофалниот земјотрес во Скопје. Ги поканивме младите архитекти и урбанисти да донесат свежи идеи што ќе го трансформираат Скопје во поинклузивен и попристапен град. Овој конкурс е многу повеќе од натпревар за најдобар дизајн – тој е мисија за ново оживување на градот. Изложбата од доставените трудови ќе се одржи на 13 ноември во Пошта Скопје, одбележувајќи го и четвртиот роденден на Europe House Skopje.
[1] Некои книжевни примери: Влада Урошевиќ со „Вкусот на праските“, Димитар Солев со „Зора зад аголот“, Иван Шопов со „Изгубените чевли на градот“, Калина Малеска со „Скопје во високата зона“, Горан Стефановски со „Диво месо“ и „Демонот од Дебар Маало“, Томас Османли со „Приказни од Скопје“, Лидија Димковска со „Резервен живот“, Владимир Јанковски со „Невидливи љубови“, Давор Стојановски со „Собирачи на пепел“, Васко Марковски со „Скопски улици“, Гане Тодоровски со „Скопјани“…
Можеби не се сметаме за алпинисти или планинари, но барем еднаш во животот (макар случајно) сме посетиле некој алпинистички локалитет, како Матка, Демир Капија, Пелистер, Солунска Глава, Кораб, Титов Врв, Крчин, Дешат… Нашата земја, во поглед на своите релјефно-географски одлики, е претежно планинско-котлинска земја. Тоа значи дека околу 80% од територијата на државата се планини. Овој тип земјиште предизвикал алпинизмот да почне да се развива како спортска дисциплина, а со тоа подоцна и да се основа првата алпинистичка федерација во земјата. [1]
Најпрвин, што претставува алпинизмот? Алпинизмот е спортска активност на искачување на стрмни и високи планински врвови. Покрај оваа куса дефиниција, алпинизмот опфаќа различни техники на издржливост и изучување вештини за искачување, а истовремено се остварува длабока релација со природниот и животинскиот свет. Еден алпинист може да се соочи со многу предизвици. Патеките што се изодуваат не се секогаш едноставни, туку можат да се појават скалести и нерамни терени на големи надморски височини.
Алпинизмот кај нас – авантури на голема надморска височина
Во нашата земја, најпозната алпинистичка организација е Македонската алпинистичка федерација, во чија структура влегуваат сите друштва, клубови и членови кои се занимаваат со алпинизмот како физичка активност. Во Република Северна Македонија постојат повеќе алпинистички клубови што често организираат алпинистички активности на различни локации во земјата. Првите алпинистички искачувања во земјата, поконкретно во Демир Капија, се направени кон крајот на седумдесеттите години на минатиот век. Денес, Демир Капија е дел од светската мапа на алпинистички локалитети и секоја година се зголемува бројот на посетители од целиот свет. Алпинизмот е одличен пример за запознавање со културното, спортското и природното наследство на една земја. На македонската алпинистичка сцена се издвојуваат неколку познати имиња на алпинисти: Димитар Илиевски-Мурато, Владимир Андреевски, Борче Јовчевски, Слободан Јованоски, Иван Жежовски, кои успеале да остават долготраен печат и да останат пример за многу нови генерации алпинисти.
Група на македонски алпинисти пред тргнување на алпинистичка експедиција на Матерхорн во 1975 година, фотографирани на Железничката станица во Скопје (фото: Петар Митров)
Оние што никогаш не се искачиле на планина или не биле дел од некоја алпинистичка тура, а сакаат да го сторат тоа, се соочуваат со прашањето: „Сакам да планинарам, но не знам од каде да почнам?“ Одговорот е многу едноставен – за да почнете да планинарите треба да сте информирани за тоа што навистина претставува алпинизмот. Дали тоа е само обична спортска активност или хоби? Или, пак, можеби алпинизмот ќе разбуди нешто многу повеќе во вас и, доколку навлезете подетално, целосно ќе го преобликува вашиот животен стил.
Неколку совети за првото планинарење
Секој почеток си носи свои предизвици. Така и во алпинизмот, треба да сме свесни дека физичката подготвеност игра главна улога во целиот процес, а покрај тоа, важно е да се има ментална и психолошка подготвеност за тоа што ве очекува на патот кон високите надморски височини.
Без разлика дали сакате да го трансформирате алпинизмот како ново хоби или, пак, можеби ваша голема желба е да почнете професионално да се занимавате со алпинизмот, треба да се има предвид дека од особена важност е да се негува физичката активност во текот на целата година. Заминувањето на алпинистички патување може да биде возбудливо и мошне наградувачко искуство, но оние што се нови во светот на алпинизмот можат да се почувствуваат исплашено. Ако сте желни за планинарење, но не знаете од каде да почнете, алпинизмот можеби е совршен избор за вас. Накратко, можеме да се потсетиме за главните препораки и правила на алпинизмот, кои ќе ви помогнат да ги направите вашите први чекори во оваа возбудлива дисциплина:
Првиот чекор
Можете да почнете со читање книги, гледање на документарни филмови („Бунтот во долината“) и истражувања онлајн, со други зборови да почнете да ги разбирате основите на планинарењето, вклучувајќи ја опремата, безбедносните протоколи и физичките неопходни потреби за планинарењето на големи височини. Потоа, следниот чекор е да се информирате и да истражите дали во ваша близина постои локален алпинистички клуб. Придружете му се на клубот и станете дел од планинарската заедница во која многу често се организираат групни активности, планинарења, кампувања, обуки и работилници. Дружбата за време на планинарењето или заедничките средби во планинарските клубови можат да бидат одличен начин да се сознаат многу практични совети од искусни планинари, а истовремено овие средби стануваат сигурен простор каде што алпинистите можат да дискутираат и да споделуваат свои лични искуства со други истомисленици.
Вториот чекор
Она што го предлагаат искусните алпинисти е почетниците секогаш да почнуваат со лесни патеки. Сите почетоци се тешки. Затоа, не избрзувајте со предизвикувачки и напорни патеки, туку почнете со полесни патеки за пешачење или планинарење, особено патеки што одговараат на вашето моментално фитнес-ниво. Како ќе напредувате, ќе стекнувате искуство и самодоверба и ќе станувате поиздржливи, така и „тежината“ на планинарењето ќе се зголемува. Полека ќе имате можност да ги совладате техничките познавања што ви се неопходни за движење низ опасен терен: работа со јаже, поставување на безбедни алатки во (замрзната) карпа, спуштање со јаже, системи за извлекување, симнување со повреден искачувач, прва помош итн. Овие вештини се неопходни за секој што сака да влезе во посериозна планинарска авантура.
Третиот чекор
Инвестирајте во квалитетна опрема за планинарење, како што се чизми, облека, ранци и опрема за кампување. Облеката што ја носите за време на планинарењето треба да биде мека, топла и удобна. Тоа значи дека треба да облечете патики што ќе бидат разгазени и ќе ви ги заштитуваат стапалата, како и ветровка или јакна што ќе ве штити од непредвидливото време. Понатаму, проверете дали знаете како правилно да ја користите и да ја одржувате вашата опрема и за таа цел консултирајте се со искусни планинари или специјалисти кои ќе можат да ви помогнат да го направите вистинскиот избор во одбирањето на соодветната опрема.
Четвртиот чекор
Научете ги вештините за навигација. Умешноста во читањето мапи, користењето компас и навигацијата со помош на ГПС-уреди или на ѕвездите е од клучно значење за алпинизмот. Вештините за навигација ќе ви помогнат да не се изгубите во дивината.
Петтиот чекор
Планинарењето бара добра физичка подготвеност и секое дополнително вежбање, вклучувајќи и кардиоваскуларни тренинзи, вежби за сила и флексибилност, може да помогне во градењето издржливост што ќе помогне алпинистот да се справи при планинарењето на големи височини. Вклучете кардиоваскуларни тренинзи, вежби за сила и вежби за флексибилност во вашата рутина. Фокусирајте се на градење издржливост и сила за да се соочите со безмилосноста на планинарењето на голема височина.
Шестиот чекор
Бидете безбедни. Секогаш кога планинарите или се впуштате во некоја алпинистичка авантура, дајте ѝ приоритет на безбедноста. Тоа значи дека секој алпинист треба да биде свесен за временските услови, потенцијалните опасности и ризикот со секое искачување. Затоа, научете како да ги препознаете и навремено да реагирате на немилосрдните ситуации, како болест, лизгачки терени, снег, дожд и слично.
Седмиот чекор
Сивилото и брзината на градовите знаат да создадат чувство на анксиозност и фрустрација. А алпинизмот е одлична шанса за бегство од градската средина и наоѓање прибежиште во природата. Затоа, почитувајте ги природата и околината. Не оставајте траги, отпадоци, ѓубре, не уништувајте ги тревата, дрвјата и не загадувајте ги реките и живеалиштата на животните. Со други зборови, бидете свесни за екосистемот.
Осмиот чекор
И како за крај – слушајте го вашиот водич! Секогаш бидете во близина на водичот и почитувајте ги неговите препораки. Да се најде вистински ментор кој има големо искуство и познавање од алпинизмот може да биде од непроценлива важност за вашите алпинистички почетоци.
Можеме да заклучиме дека алпинизмот е напорна, но благородна физичка дисциплина. Денес може да се потврди дека алпинизмот станува сè попривлечен и поатрактивен за луѓето. Интересот расте затоа што здравиот начин на живот и физичката подготвеност што ја бара алпинизмот се примамливи за луѓето. Без разлика дали на алпинизмот се гледа како на спорт, професија или хоби, забележливи се придобивките од оваа дисциплина, бидејќи истовремено е комбинација од авантуризам, зголемување самодоверба и развој на емпатија кон природата и околината. Исто така, докажано е дека редовното планинарење позитивно влијае врз психофизичката состојба кај практикантите.
Europe House Скопје, во соработка со членовите на Алпинистичкиот клуб Скопје[2], минатиот месец организираше алпинистичка авантура на Матка по повод Европската недела на спортот (BeActive – Sport week) со цел запознавање со алпинистичките активности и планинарењето на карпи. Алпинизмот е волшебно патешествие што нуди средба со неверојатни видици, физички предизвици, запознавање со луѓе кои делат исти или слични интереси, а го враќа и човекот назад кон природата. Почетокот може да изгледа застрашувачки, но со правилно водство, подготовка и трпение, можете безбедно и самоуверено да се впуштите во оваа возбудлива авантура. Затоа, облечете ги планинарските чизми и почнете го вашето алпинистичко патување уште денеска!
[1]Фотографиите се преземени од профилот на Македонската алпинистичка федерација, како и од профилот на Europe House.
[2] Алпинистичкиот клуб Скопје е оформен во февруари 2019 година и има визија да вроди интерес во алпинизмот кај нови вљубеници во планините, како и да ги воведе во активниот здрав и спортски начин на живот без разлика на возраста.
Бранко Прља е ултраплоден автор за кого треба многу повеќе да се знае и во широките читателски кругови. Иако низ годините го гледавме како шета низ жанровите, константа беше неговата љубов кон уметноста, науката и технологијата, која се чини дека кулминираше со издавањето на првата македонска графичка новела илустрирана со вештачка интелигенција. Станува збор за адаптација во стрип-варијанта на неговиот (според мене најдобар) роман „3 минути и 53 секунди“. Освен што е уметник, Бранко е и посветен уредник и новинар (Арно.мк), како и активист во областа на екологијата. Човек кој неуморно вложува и ѝ (се) дава на нашата заедница за општо добро. И вистински избор за соговорник во рубриката #КуќаЦелСвет, реализирана во соработка со „Europe House – Скопје“.
Во изминативе 20 години, од објавувањето на твојата прва книга, секоја година објавуваш барем уште по една. Дали станува збор за пребујна инспирација или за челична самодисциплина?
Поголем дел од книгите на Бранко Прља
Годинава е 20-годишнина од мојата прва објавена книга и по тој повод правев пресметки дека имам издадено 40 книги (први изданија) досега. Можеби тоа се чини многу, но малку е во споредба со еден домашен автор како Александар Кујунџиски, кој за 45 години издаваштво има објавено 140 книги!
Мојата дисциплина се состои во едноставно правило: секоја година правам листа на книги кои ќе ги објавам и проекти со кои ќе се занимавам и се држам до распоредот. Некогаш роковите кои си ги наметнувам не ми одат во прилог зашто, како и сите, морам да заработувам независно од тоа и постојано се соочувам со „земски“ проблеми. Некогаш самиот себеси си правам премногу притисок за да ги остварам „задачите“. Немам издавач или договор кој ми стои над глава за да ги правам овие нешта, не заработувам од книгите, ниту сум славен. Едноставно, ако сум си задал задача да направам нешто што е во основа збогатување на културата на една нација, сметам дека морам да го направам. Тоа е нешто едноставно посилно од мене, некој внатрешен порив кој го имам од детството. Уште рано открив дека го имам она што го нарекуваат „бујна фантазија“ и таа едноставно не ми дава мир. Книгите се само начин да ја канализирам да ме остави на раат, инаку не можам да функционирам нормално во реалноста.
Низ годините се шеташе низ повеќе жанрови, како раскази, измислени вести, едукативна проза, дистописки романи… Како доаѓаше до тоа да си кликнете со секој од овие жанрови во одредени периоди и потоа да се разидете?
Кога се зафаќам со некоја тематика ја црпам до крај. Притоа читам, истражувам, дознавам сè што можам за тоа и станувам здодевен и на себеси и на другите. На пример, ако сум сега заинтересиран за вештачката интелигенција, тоа е единственото на што мислам и за што знам да зборувам со луѓето, ништо друго не ми е интересно. „Кликот“ доаѓа од нешто што сум прочитал, видел, слушнал… и тогаш веднаш знам дека тоа ќе биде следната сфера на интерес. Во тоа навистина уживам и најчесто по долго истражување, наеднаш го филтрирам она што сум го научил во една креативна експлозија која не можам да ја контролирам, ниту се обидувам многу да ја насочувам, едноставно се препуштам. Тоа е мојот процес кој досега функционираше.
Кога ќе ја исцрпам темата и некоја друга стане фокус на интересот, тогаш сосема ја заменува. Така било со литературните жанрови и со експериментите кои сум ги правел во нив, едноставно си ги тестирав сопствените граници и можности. Тоа за мене е некој вид предизвик кој „морам“ да го направам ако сакам да имам мир во животот. Кога ќе почувствувам дека немам што повеќе да дадам во таа област, едноставно ја напуштам.
Графичка новела „3 минути и 53 секунди“
За време на Саемот на книгата годинава ја издаде првата македонска графичка новела направена со помош на вештачка интелигенција „3 минути и 53 секунди“. Со оглед на тоа што книгава се појави околу една година од почетокот на масовизираната употреба на ВИ благодарение на платформите со „open AI“, го сметаш ли ова за свој подвиг?
Графичката новела за која зборуваш требаше да биде завршена до декември 2022 година, тоа беше дел од моите годишни планови кој (не) се оствари на интересен начин. На почетокот на годината си зададов план дека ќе направам стрип, но не знаев како. Читав секакви стрипови, барав инспирации, истражував. Бидејќи имам завршено графички дизајн, повремено цртам и сакав да го нацртам сам, но немав доволно искуство со стрипови. Потоа сакав да ја ангажирам ќерка ми, Нина Прља, која исто така супер црта и имаме објавено книги заедно, но тоа беше преголем залак за неа. Кога генеративната вештачка интелигенција стана општо достапна бев воодушевен од можностите и почнав да експериментирам. На крај се зафатив со новелата 3’53’’ како експеримент кој сосема ме обзема. Но, процесот траеше подолго отколку што очекував и не успеав да го остварам планот и да ја издадам графичката новела до Нова година, која излезе за Саемот 2023 година. Дали ова е подвиг не знам, веројатно не е зашто може да го направи секој. Сепак, за мене ова беше битна работа преку која стекнав нови вештини и ја сфатив вредноста на вештачката интелигенција.
Каков беше процесот на претворање на новелата во стрип? И зошто реши токму „3 минути и 53 секунди“ да ја адаптираш? Дали ти се чинеше најподатлива за премин во друг жанр или во прашање беше емотивна приврзаност?
Лично за мене процесот беше многу интересен. Доста време потрошив да го дефинирам визуелниот стил. Направив многу експерименти и се решив за некоја погенеричка комбинација на повеќе стилови за да не се копира одреден стрип цртач или уметник. Книгата е конципирана како музички албум, каде поглавјата се насловени според песни. Самите поглавја треба да се прочитаат брзо и во еден здив, едноставно приказната да те носи како што те „вози“ една песна. Кога ги визуализирав, секое поглавје прво го кадрирав и го делев на сцени, фактички правев некој вид сториборд. Потоа го адаптирав текстот и пристапував кон изработување на илустрациите. Во финалната верзија се избрани околу 300 илустрации, но беа генерирани минимум 10 пати по толку. Голем дел од нив ги досредуваше ќерка ми која ја ангажирав за асистент. Тогаш AI правеше доста грешки, особено во рацете на ликовите или кај групни сцени, кои сега веќе не ги прави. Дизајнот и текстот се мои, сликите како производ на AI немаат копирајт.
Ја избрав оваа книга зашто уште од нејзиното создавање имав желба таа да биде визуализирана. За неа и нејзиниот наследник („1 час и 30 минути“, која е на тема филмови и е конципирана како сценарио) имав коментари од извесни пријатели и театарски актери дека тие книги би функционирале одлично како филм. На пример, романот „Јелгава ’94“ од младиот Јанис Јоневс од Летонија, како роман за историјата на метал музиката од средината на 90-тите години, бил филмуван во 2019 година. Тој роман наликува на мојот по многу нешта. За жал, кај нас нема интерес за филмување домашни романи како што било често во македонската кинематографија од минатиот век пред осамостојувањето. Во последните 30-тина години во Македонија режисерите најчесто биле и сценаристи, па веројатно јас со помош на AI ќе треба да го режирам мојот филм. Шега на страна, така направив со графичката новела, како и со секој друг мој проект, наместо да чекам на другите, сам ја визуализирав 3’53’’. Можно е со развојот на вештачката интелигенција наскоро овој проект да стане и анимиран.
Ако не се лажам, сите твои книги ги имаш и сам дизајнирано 😊. Од една страна тоа е привилегија, да можеш книгата да ја обликуваш целосно според твој вкус, но од друга страна, те јаде ли црвот како би било да ги видиш своите дела илустрирани/замислени од друг ум?
Да, тоа е точно и не само тоа. Од пред некоја година го усовршив процесот на создавање една книга од почеток до крај. Значи, концепт, пишување, дизајнирање, печатење, сечење, сортирање, бигување и коричење! Со помош и поддршка на Небојша Гелевски – Бане и колегите од неговото студио ја испечатив и графичката новела. Единствено што ми недостига за да бидам сосема автономен е најбитното – маркетинг, но ќе биде и тоа еден ден. Тоа е една од моите големи маани, кога ќе завршам со една книга веќе мислам на друга и го занемарувам најбитното – дека таа треба и да стигне до читателите.
Во врска со илустрациите, како што споменав, имам соработувано со ќерка ми, а неколку книги од серијалот „Досие“ (2009-2011, на тема наука) се илустрирани од одличниот (и уште еден хиперпродуктивен) автор Владимир Лукаш, кој ми дозволи да ги користам неговите илустрации и тие супер се вклопија во овој проект. Во врска со самиот дизајн не знам дали би дозволил на друг да ми ги чепка кружниците!
Со ВИ и графичкиот дизајн си играш цело време. Прекрасни се портретите на македонските културни великани во различни стилови на Арно.мк, каде што го објаснуваш и начинот на кој си стигнал до нив, како поттик за откривање на можностите на ВИ. Какви се твоите ставови во однос на главните етички дилеми поврзани со авторството и авторските права кога станува збор за ВИ, со муабетите „ВИ ќе ни ги земе работните места“ и сл.?
Реакцијата на мојата графичка новела според романот 3’53’’ од македонската стрипска/илустраторска сцена (консументи и создавачи) воопшто не беше позитивна. Всушност, тие на некој начин ги испразнија сите свои лични незадоволства од АИ на мене и тоа го доживеав прилично емотивно. Ми беше криво особено заради тоа што отсекогаш сум се застапувал за домашната сцена, сум ја промовирал, сум соработувал со домашни автори на кои сум сакал да им дадам повеќе глас итн. На Арно.мк имавме и серијал текстови за различни домашни креативци „од маргините“, а како некој пораснат (и одгледан) на списанието „Маргина“ и како дел од целата приказна на културниот центар „Точка“, локалната сцена отсекогаш ми била битна. Судирот со домашната сцена за мене беше неочекуван. На АИ гледам како на демократска алатка која им овозможува на сите да создадат нешто интересно, да го надградат она што го знаат или можат со нешто повеќе. Тоа е особено важно за земја како нашата која нема многу можности, а голем дел од креативците и интелектуалците се заминати. Мислев дека и другите ќе бидат воодушевени од оваа можност за домашната сцена, но грешев.
Од друга страна, можеби ќе бидам грешно сфатен, но мислам дека авторските права се преценети и сметам дека тоа е дел од западно-консумеристичката култура. Ниту едно дело не го сметам само за мое, туку за производ на средината во која сум живеел, луѓето кои влијаеле на мене, моите родители, пријатели, илјадниците уметници, научници, великани кои ме обликувале. Затоа, уште пред неколку години ги дадов сите мои дела за бесплатно преземање. Мислам дека улогата на уметникот е да инспирира.
Но, не очекувам секој да го дели мојот став. Ја разбирам и другата страна. Мојата баба била уметник, сестра ми е професионален уметник, ќерка ми целиот живот ја одгледав во таа насока и верував (пред појавувањето на GenAI) дека ќе биде илустратор. Ако живееш од твојата уметност секако не сакаш некој да ти ја краде и да профитира од неа. Затоа би било идеално сите лични стилови да се заштитат. Фирмите кои ги создаваат AI моделите и при тоа користеле дела на уметници (писатели, сликари…), треба да даваат процент на уметниците чии стилови ќе бидат користени комерцијално. Корисниците и така им плаќаат месечен надомест.
Во врска со тоа дека AI ќе ни ги земе работните места, одговорот е да. Ова како графички дизајнер го чувствувам директно, но мислам дека во човековата природа е да се адаптира. Тие кои не разбрале досега, набргу ќе сфатат дека вистинскиот излез од оваа ситуација е да ја вклопиме AI во тоа што го правиме и да го направиме поинтересно, побрзо и подобро, наместо да се бориме против вештачката интелигенција или да одбиваме да ја користиме. Можеме на неа да гледаме како на новиот подобрен колаж или семплување, кои се легитимни правци и пракси во уметноста.
Порталот за наука, уметност и арни работи на Бранко Прља и Владимир Карер, Арно.мк
Ти си од оние луѓе кои секојдневно работат на промена на светот – и преку уметноста, и преку твоите многубројни активистички иницијативи. Од каде ја црпиш вербата дека сепак може да се дојде до промени, и покрај тоа што кај нас секое занимавање со институциите што не си ја бркаат работата делува како борба со ветерници?
Битно ми е она што го правам да има корист и во секојдневниот живот. Мислам дека со „Дај, не фрлај“ направивме една многу корисна алатка која ја користат многу луѓе, а притоа не ни знаат дека со тоа ѝ помагаат на екологијата. Кога сакаме да направиме некоја општа промена на добро, мораме да тргнеме од прашањето што им треба практично и секојдневно на луѓето.
Лично верувам дека е многу битно креативците да се ангажираат во полето на активизмот. Премногу сме непрактични да се инволвираме во политиката, но затоа можеме индиректно со нашата креативност да влијаеме на нештата. Уште одамна, кога од работата во чисто културна сфера, преминав во маркетинг, зборував дека во маркетингот се наоѓаат најпаметните креативци кои имаат знаење да ги претворат идеите во конкретни нешта кои ќе ги натераат луѓето на акција. Зошто тоа да биде во функција на зголемување продажба на одреден бренд автомобил, а не на идејата дека е подобро да се вози велосипед?
Институциите во земјите како нашата просто не знаат каде да се свртат од бројни злоупотреби. Како народ немаме многу одговорност едни кон други, но тоа се гради постапно. Секој еко-проект кој го водам го почнав од помислата дека треба да ја градиме свесноста. Тука се депониите кои нè трујат, ѓубрето во кое сме затрупани, загадувањето и пресушувањето на реките… да не набројувам, има толку многу проблеми, а толку малку заинтересираност и кај институциите и кај луѓето. Честопати за институциите вредностите за кои се залагаме како креативци и активисти се научна фантастика. Затоа ни останува нам да бидеме упорни додека не ги оствариме и тоа го сфаќам многу сериозно, како лична обврска и одговорност.
Последниот стрип за Скопје: „Дризла Скорне го дрибла“
Во таа насока се и мрачно-саркастичните стрипови за градот Скорне (прв, втор, трет), најновото од твојата ВИ игротека – твој крик против лудилото на нашето време во нашиот главен град. Ќе видиме ли светлина на крајот од тунелот на темава?
Роден сум во Сараево, но Скопје е градот на моите предци и мојот град кој го сакам, со сите негови недостатоци, мутации и превирања. Запознав еден град кој ме воодушеви со широките булевари, големите дрвореди, богатото минато и алтернативната култура, градбите на брутализмот и на Кензо Танге. За жал, ништо од тоа веќе не постои или е засенето. Скопје е станато град-чудовиште без идеја и иднина. Градот треба да се шири, зашто тоа е симбол на проширување на видиците и гледањето напред. Не треба да го уништиме и она малку вредно што останало и да изградиме „постаро и поубаво“. Граѓаните на Босна немаа избор, но ние имавме. Ми се чини дека Скопје е сирак кој го оставија не само тие кои заминаа, туку и ние кои останавме тука. Не се боревме доволно за нашиот дом и затоа тој сега е таков каков што е – бездушен и деморализиран.
На различни начини се обидувам да влијаам на подобрување на некои нешта (пред сè во полето на културата и екологијата) во Скопје и Македонија, во нешто сум имал успех, но тоа е капка во морето. Има уште многу да се направи и би требало сите кои знаеме како да ги смениме нештата или да ги инспирираме другите, да одвојуваме од своето време за да го направиме тоа. Не треба да бараме ништо за возврат – ќе ни се врати со подобар живот за сите. Се разбира има и луѓе кои го прават тоа, како На точак. Има и други, што е добро, сепак тие се малцинство.
Бранко Прља е Берт Стајн е Исак Сима. Или не е? 😊 Што значи за тебе пишувањето под псевдоним?
Да, сите тие се мои псевдоними. Првпат го искористив псевдонимот Берт Стајн кога конкурирав за наградата „Роман на годината“. Тоа беше прва награда за која сум конкурирал воопшто. Веќе бев автор со речиси 20 дела и не сакав тоа да биде фактор во изборот. Но, кога ми се јавија дека сум влегол во финалето малку ме измамија со тоа дека наградата мора да се додели на реален човек, па им го открив името, што веднаш (не по моја желба) го пренесоа во јавноста. Сепак, со тој псевдоним продолжив да пишувам дела кои ми се чинеше дека повеќе припаѓаат на тој аспект од мене. Како Берт Стајн имам објавено четири дела и неколку стотини текстови на Арно.мк на тема култура, филм, музика, уметност… а, како Исак Сима имам објавено две дела и педесетина текстови. Тука веројатно влегува оној муабет за „бујна фантазија“, едноставно потребни ми се повеќе потписи за разни нешта кои ги правам.
Верувам дека секој од нас има повеќе аспекти од својата личност и тие се одразени во овие мои псевдоними. На пример, Берт Стајн е поуспешен писател од Бранко Прља, а вториот е подобар активист. Псевдонимите се во духот на дадаистичката традиција чии автори ги почитувам и сакам, и ги открив преку нашиот Никола Гелевски, кој и самиот има неколку псевдоними од кои најпознатиот е Пандалф Вулкански.
Како би се чувствувал ако ти кажам дека прашањава не ги составив јас, туку ChatGPT? 🙂
Интересно прашање. Прво би те прашал дали сугестијата за прашањево ти ја дал ChatGPT? 😊 Веројатно би се чувствувал измамен кога би знаел дека прашањата се во целост на ChatGPT. Но, кога би знаел дека е користен како асистент за составување на прашањата тогаш би било сосема во ред. Сите користиме компјутери, интернет, различни извори на знаење и референци, производ сме на сè она што сме го читале, учеле, слушале… Вештачката интелигенција само ни помага полесно и побрзо да пристапиме до овие информации и да ги инкорпорираме во нашето искуство. Тоа нè прави попродуктивни, побрзи, подобри, не гледам ништо лошо во тоа, напротив сметам дека AI (ако не го уништи светот), тогаш ќе ги премести средствата за производство во рацете на секој човек кој има пристап до технологијата. За првпат во историјата на човештвото експертските знаења и вештини ќе бидат во рацете на пролетеријатот, а светот ќе биде вистинско поле за културен натпревар и соработка помеѓу сите народи на светот. Звучи добро, нели.
Сепак, како заклучок, не слушајте ме мене во врска со вештачката интелигенција. Наместо тоа, послушајте некое предавање или поткаст со Gary Marcus, Nick Bostrom, Raymond Kurzweil, Andrew Ng, Andrej Karpathy, Ben Goertzel, Demis Hassabis, Ilya Sutskever, Ian Goodfellow (сите ги има интервјуирано Lex Friedman, поткастер и истражувач), како и стотиците други генијалци, истражувачи и експерти во полето на AI.
Велес – вистинскa дестинација за сите љубители на архитектурата и културата. Секој агол на Велес, секоја улица, сокаче или зграда е последица на умешна градителска вештина и уметнички споj, каде што се остварува хармонична синергија помеѓу старото, традиционално и новото, модерно време. Стариот дел на градот дава одеци на древните времиња со своите камени куќи, дрвени балкони и автентични улички. Овие градби го креираат раскажувачкиот наратив на градот и се задолжителен елемент од неговата културна традиција.
Градот се распространува по долината на реката Вардар во Велешката Клисура на одлична географска положба, што е причина Велес да биде крстопат на меѓународни и железнички патишта, односно еден од поглавните наши транзитни центри со светот. Постоењето на градот Велес го детектираме уште во вториот век пр.н.е., кога градот функционирал како античка населба источно од она што денес претставува современ и модерен Велес. Велес добива повеќе имиња низ текот на историјата. Некогаш бил познат како Вила Зора, некогаш како Ќупурли, меѓу кои е и најпознатото име „Титов Велес“[1], а за време на преселбата на Словените на Балканот градот го добива името „В лес“, со значење „в шума“, поради густите шуми што се наоѓале во околината на градот. Според славистичките антрополози, ридовите по текот на Вардар биле населени од сточари, кои верувале во богот на стадата Велес и оттука можеме да претпоставиме дека и македонскиот град добива именување според еден од боговите на словенската митологија.[2]
Шетајќи низ улиците на Велес, ќе се запознаеме со богатството на архитектурното наследство на градот – од величествените цркви и манастири, како Свети Пантелејмон и Богородица, до живописните градби зачинети со неоренесансни и неокласични елементи. Уличките, сите тесни и широки, си носат своја специфична убавина и забележливо е дека се изградени со однапред испланирана инфраструктура и дизајн. Градот го почитува своето историско наследство и го восприема како извор на инспирација за новите генерации. Секој камен и секоја линија на архитектурата во Велес сведочи за векови на преоди и интересни приказни што го сочинуваат наративното ткиво на градскиот етос.
Уште од античкиот период се забележува архитектурниот потенцијал на градот Велес. Територијата на Велес и околината влегувале во составот на пајонската држава и тука бил сместен најголемиот пајонски град Вила Зора[3]. Исто така, не можеме а да не го споменеме древниот римско-пајонски град Стоби, за кој ни е познато дека заземал мошне значајна стратегиска, воена и трговска позиција во античкиот период, поради неговата географска поставеност, каде што минувале главните патишта што ги сврзувале областите Дунав со средоземните земји од античкиот период. Подоцна, во периодот на 18 век била изградена Саат-кулата и со својата специфична архитектура и камена градба станала амблемот на градот Велес.
Фотографија на Велес од раниот дваесетти век
Во минатиот век, Велес бил дом на многу први почетоци, меѓу кои и првиот македонски театар, изградена била првата гимназија и првото музичко училиште, како и првиот музеј. Сепак, Велес со својата архитектура не му капитулира на минатото, туку доживува модернистичка трансформација и во последната декада градот добива нова урбанистичка димензија со уникатните и модерни архитектонски градби. Новите згради и куќи, со својата современа елеганција и авангарден дизајн, го обележуваат преминот во 21 век, а оваа синтеза на старото и новото, на класичното и модерното, го прави Велес еден од најинтересните и најуникатните градови во регионот.
Уште неколку интересни градби што го спојуваат традиционалното и новото време
Спомен-костурница на загинатите борци во НОВ од Велес и од велешката околина
Театар „Јордан Хаџи-Константинов Џинот“ – интересна и мошне современа градба за љубителите на театарот и културата
Народниот музеј – објект со специфична градска архитектура што го чини градот Велес поинаков од сите други градови. Во центарот на градот, музејот е седиште на велешката историја и култура. Музејот располага со вредни експонати од историско, археолошко и етнолошко значење. Во музејот може да се погледне етнолошкото одделение во кое се изложени раскошни градски и селски носии, како и ентериери преуредени да ѝ прилегаат на старата велешка архитектура.
Велес е познат и како Градот на Рацин. Денес, во негова чест е реставрирана и отворена како музеј за посета „Спомен-куќата на Кочо Рацин“ со оригинални ракописи и други спомени од неговиот живот и неговото дело.
Старите бисери на Велес
Специфичната градска архитектура најмногу може да се долови преку комплексот на куќи, т.н. „Варналиите“. Комплексот „Варналиите“ претставува комплекс на архитектонски градби градени кон крајот на 19 век и поради нивното културно и историско наследство тие се третираат како куќи-споменици и се под заштита на државата.
Тука спаѓаат куќите на Паунови, Тренчови и Прнарови (фото горе), изградени во 1868 година, потоа куќата на Шукареви изградена во 1927 година и куќата на Ѓоргови (фото долу) изградени во 1930 година во центарот на Велес според европскиот модел на градска куќа од тој временски период.
Како што потврдивме, градот е карактеристичен по својата типична велешка и староградска архитектура за која сведочи неколкувековната историска традиција. Велес, градот на архитектурна елеганција и уникатност, покажува дека минатото и иднината можат да се испреплетат и да добијат автентичен изглед. Од една страна, ги имаме црквите, античкиот Стоби, комплексот куќи со специфична модерна архитектура, а од друга страна, топлата атмосфера, полните кафулињата и рестораните, каде што се слуша џагорот на велешани, кои уживаат во дружење и разговори, го исполнуваат духот на градот. Не пропуштајте ја можноста да го истражите овој прекрасен град и да се изгубите во неговата архитектурна прегратка!
Доротеа Огненовска
[1] Македонската режисерка Теона Стругар Митевска ќе направи филм именуван според овој град – „Јас сум од Титов Велес“ (2008).
[2] Едно од поважните божества од словенската митологија. Велес бил бог на земјата, облаците, водите и подземниот свет.
[4] Во овој театар настапила првата глумица, учителката Тенка А. Коларова, со популарната мелодрама „Многустрадалната Геновева“ во 1875 година.
Градот со многу имиња: Манастирски град, Градот на клавирите, Градот на конзулите, Градот на Широк сокак, Хераклеја… Постојат повеќе приказни и легенди околу настанувањето на зборот Битола и консеквентното именување на градот. Етимолошкото потекло на зборот Битола доаѓа од старословенскиот збор обител[1], чие значење упатува на средновековниот назив на монашки заедници и манастири. Градот под планината Пелистер изобилува со богато културно и историско наследство, имајќи предвид дека претставува административен, културен, индустриски и образовно-научен центар.
Османлиска разгледница на Битола од 1902 година на која е прикажана реката Драгор.
Секое мало сокаче, уличка, секое скриено дуќанче на Битола исцртува величествен мозаик на една историска приказна. Градот е поставен на најславниот римски пат, Вија Игнација, а патописните записи од 15 век на Евлија Челебија говорат за богатата цивилизација и космополитскиот дух на градот Битола уште векови наназад пред неговата модернизација. Гледано историски наназад, голем дел од конзуларните претставништва во земјата се наоѓале токму во овој град, додека денес Битола располага со тринаесет конзуларни претставништва со чија помош ги придобива европскиот дух и културата. Оттука, Битола го добива својот дипломатскиот атрибут „Градот на конзулите“ – уште еден од неколкуте називи на градот.
Градот располагал со многу школи, меѓу кои и познатата воена академија, која ја посетувал славниот основач на Турската Република, Кемал Ататурк. Во историскиот период на крајот од 19 век населението на Битола непрестајно се зголемувало и паралелно се проширувала индустриската дејност со отворање на различни фабрики, дуќани и занаетчиски работилници. Истовремено, во овој период се развива фотографската дејност благодарение на првите снимени фотографии и филмови на браќата Манаки, основоположниците на балканската кинематографска дејност. Колоритноста на Битола најмногу доаѓа до израз за време на престижниот меѓународен филмски фестивал „Браќа Манаки“, кој се одржува секоја година и истовремено е првиот светски фестивал посветен на визуелното уметничко творештво на кинематографите.
Центарот на Битола
Град како никој друг
Многу градови, села пројдов, Како тебе Битола, нигде не најдов. – Ајри Демировски (1927 – 2009), Битола, мој роден крај
Хронотопот на Битола го среќаваме во многу песни, раскази, стории, во модерната музика и уметност, а најмногу впечаток ни остава битолската архитектура, која предизвикува безвремено чувство на естетски вознес кај посетителите и туристите ширум светот. Покрај архитектурата, во Битола се наоѓаат многу музеи, галерии, театри, што го претставуваат културниот пулс на градот. Еден интересен податок за градот е тоа дека во повоениот период во Битола биле избројани 1.500 клавири во сопствеништво на битолските семејства, што подоцна ќе стане инспирација за ново именување на градот како „Градот на клавирите“. Поседување клавир во овој временски период значело поседување богатство, бидејќи клавирот бил симбол за имашливост и висок статус.
Ако направиме една прошетка низ Битола…
Ритамот на градот најмногу може да се почувствува при амбиенталните прошетки на Широк сокак, некогашно корзо, а сега една од најпрометните улици кај нас. Оваа улица ја красат колоритни дуќани, бутици, некогашни занаетчиски продавници, пекарници, а сега и кафулиња и ресторани налепени во приземјата на старите архитектонски градби останати од предвоениот период. Живописните куќи, камените мостови и цветните балкони совршено се спојуваат со современите кафетерии, галерии и ресторани. Широк сокак неслучајно е најпозната амбиентална улица во Битола, која романтично го доловува духот на градскиот етос.
Широк сокак некогаш…
…и денес.
Повеќе од 130 објекти во Битола се под заштита на државата и се сметаат за историско и (мулти)културно наследство на градот. Покрај Широк сокак, во Битола можат да се посетат и други знаменитости, меѓу кои и битолската Саат-кула, зад која се крие фантастична легенда за нејзиното создавање. Имено, станува збор за процесот на градење на кулата во периодот помеѓу 16 и 17 век, кога со доаѓањето на османлиските власти во градот, Турците собрале над 60.000 јајца од околните села и направиле смеса од малтер со којашто ги ѕидале ѕидовите на кулата.
Потем, во градот изобилуваат и голем број цркви и џамии (Јени џамија, Исак џамија, Ајдар-кади џамија) поради различните верски припадности на населението. Тука е и безистенот, односно покриениот пазар во центарот на градот во кој изобилуваат најразлични дуќани и продавници, како и Старата битолска чаршија, која се смета за дамарот на градот и вклучува околу 900 дуќани.
Кога правиме прошетка во Битола не можеме да го заборавиме античкиот локалитет Хераклеја, некогашниот антички град посветен на грчкиот херој Херкул, основан во четвртиот век пр.н.е. од страна на Филип Втори. Со секој изминат чекор во Хераклеја Линкестис можеме да почувствуваме како историјата станува жива, да го почувствуваме нејзиното дишење кога ги оживува спомениците на минатото, амфитеатарот, термалните бањи и уникатните мозаици. Можеме да ја проследиме историјата на археолошкото наоѓалиште – од древна грчка колонија, римска провинција до византиска културна грамада и да ја потврдиме дека Хераклеја ги носи митските остатоци од времето. Некогашните тесни улички денес се божествен печат за историјата на еден народ и историјата на една цивилизација. Сите овие прекрасни знаменитости го одразуваат многувековниот процес на развој и изградба на она што денес претставува модерна Битола.
Археолошкиот локалитет Хераклеја Линкестис
Битола ја краси и познатата градба-споменик на Офицерскиот дом или уште позната како Сарајот на Абдулах Керим-паша од турско време – како едно од најголемите архитектонски обележја на битолската и македонската архитектура воопшто. Неодамна, просторот на Офицерскиот дом стана домаќин на Europe House и отвори многубројни перспективи и услови за младите поединци, кои отсега ќе имаат можност да го развијат својот креативен потенцијал и да бидат дел од дискусијата за клучните теми и прашања на Европската унија. Во следна прилика, посетете го просторот на Europe House Битола и запознајте го младиот тим на Europe House, со кој ќе можете да се инспирирате за мултикултурните теми на денешницата и да продискутирате за актуелните настани во нашата земја и во светот – или, накратко, дојдете да уживате во креативната енергија што ја нуди просторот на Europe House Битола.
Europe House Битола
Универзалната раскрсница на времето
Градот Битола низ времето бил сведок на големи историски пресврти, војни, поделби и реставрации, но никогаш не престанал да биде исполнет со културни и историски сокровишта на многувековната традиција. Битола е дом на различни религии, култури и јазици, на голем број културни настани, дом на првата жена-фармацевтка на овие простори, Рајна Алексова (1882 – 1959), на првиот Македонец-алпинист кој се искачил на Монт Еверест, Димитар Илиевски-Мурато (1953 – 1989), дом на браќата Влатко и Горан Стефановски, дом на Кирил Македонски, Јонче Христовски, Драги Михајловски, дом на многу креативни луѓе кои оставиле траен печат во македонската културна и научна традиција.
Битола денес не ги крие своите млади таленти, чии интереси се движат во насока на визуелните уметности (веб и класични), моден дизајн, внатрешен дизајн, архитектура, книжевност, филм итн. Уметничкиот порив не замира во новите генерации на младите битолчани, кои мошне умешно знаат да го доловат духот на својот град во нивните инвентивни креации. Битолската авангарда е исполнета со свежи идеи на млади и креативни умови, чии аспирации и имагинации го сочинуваат мозаикот на новата, модерна слика на Битола.
Од античкиот период до современоста, Битола претставува вистинска универзална раскрсница на времето. Тука, на едно место, можат да се најдат слоеви од различни идентитети и цивилизации што заемно се испреплетуваат во еден безвремен амалгам на историја, уметност и култура.
Доротеа Огненовска
[1] Зборот обител со текот на времето го губи гласот „о“ и станува она што денес го нарекуваме Битола. Овој збор сѐ уште можеме да го сретнеме во хрватскиот јазик, но со друго значење. Според приказните на Марко Цепенков, како и оние на старото население околу битолскиот крај, се раскажува за постоењето на голем број цркви во околината на Битолското Поле, што подоцна станува причина градот да биде нарекуван Манастир. За сите овие трансформации на топонимскиот назив постојат физички докази (Битолската плоча од 1015 година) од средниот век што упатуваат на постоењето на името на градот.
Живко Грозданоски: Чест е да се биде повикан на некои патувања
Годинава во најтесниот круг за наградата Роман на годината влегоа четири романи, меѓу кои и „Писмо за Глорија“ на Живко Грозданоски. Читајќи ја, сфаќав дека со оваа книга Живко прави голем исчекор во пишувањето и особено воочлив ми беше неговиот напредок како писател. Но, колку што бев позитивно изненадена од стилот, структурата и содржината на романот, во исто време толку и се чудев за своевидниот молк за книгата во јавноста. Пишувајќи автофикција и играјќи си со приказните и со измислиците, вистината и лагата, по долгата „подготовка“, Живко во оваа книга ни ја открива и дијагнозата што ја добил пред шест и пол години, прашањата што таа му ги отворила и начинот на кој „Глорија“ му го сменила животот – теми за кои сметам дека и тоа како вреди јавно да се разговара.
Интересно е што в раце држиме автофикциска книга од македонски автор, по не многу време откако Нобеловата награда за литература минатата година ја доби Ани Ерно и со тоа во светот и во соседството почна наголемо да се зборува за овој жанр. Имаше ли предзнаења за автофикцијата пред да почнеш да пишуваш или пишувајќи ги истражуваше нејзините специфики?
Контурите на поимот „автофикција“ се поматни од оние на поимот „роман“. Иако „автофикција“ е релативно стар збор, првпат спомнат во седумдесеттите, посебниот интерес за него, ми се чини, е од пред четири-пет години, додека нобеловата награда за Ени Арно од лани само дополнително го популаризираше зборот. Но, би рекол дека многумина од нас имаа искуство со автофикција уште пред да почнеме овој „жанр“ да го нарекуваме така: „Куфер за тројца“ (2014), на пример, е исто така автофикција – во голема мера и таа збирка од три новели е инспирирана од мои автобиографски приказни. Така што, можам да речам дека имав искуство со автофикција кога го пишував „Писмо за Глорија“. А имав и некои „предзнаења“ и обѕири – еден добар текст на оваа тема објавен е на Гардијан, на пример. Конкретно за пишувањето на „Писмо за Глорија“ силен импулс ми даде „автобиографијата“ – во наводници автобиографија – на Куци, „Сцени од провинциски живот“. Особено неговата сјајна самоиронија. Куци, патем, вели дека секоја автобиографија е фикција, и секоја фикција е автобиографија.
„Можеш да избегаш од сè: и од градот, и од земјата, и од континентот, и од луѓето ќе избегаш, но – како да избегаш од прогонот на твоето сопствено тело, кое тргнало против тебе?“
„Писмо за Глорија“, стр. 119
Автофикцијата се занимава со раскажувачко истражување на „граничните ситуации“ во животот на обичниот човек. А во „Писмо за Глорија“ и ти пишуваш за овие гранични ситуации…
Моето разбирање за изразот „гранична ситуација“ е поконкретно: се поистоветува со сфаќањето на Јасперс – тоа се екстремни настани што водат до драматична промена на нечиј светоглед по пат на искусување неискажливи чувства и душевни состојби. Затоа, би рекол дека интересите на автофикцијата како жанр се многу пошироки од конкретните доживувања на граничните ситуации. Тоа од една страна. Од друга, граничните ситуации не можат да бидат тема на конкретен жанр, затоа што се занимаваат со неискажливи состојби. Но, иако се неискажливи, човек чувствува потреба одново и одново да ги искаже. Тоа се случувало и со Достоевски, и со неговите искуства при епилептичните напади.
„Писмо за Глорија“ е едно длабоко и бавно четиво, кое ѝ пркоси на брзата денешница со наслов „немам време“ и поднаслов „немам фокус“. Пишувајќи ја твојата медитативна и интроспективна проза, имаше ли замислен, идеален читател? Или, едноставно, таа произлезе од желбата да се искористи исцелителната моќ на пишувањето, без да размислуваш кому се обраќаш?
Книгата само условно би ја нарекол „интроспектив проза“: тоа е пред сè фикција. Оној што ја врши интроспекцијата е пред сè лик (и наратор) – што прво се инспирира од мојата животна приказна, а потоа откачува. Инаку, да, имав свој замислен читател, но – на прв поглед – не му бев особено наклонет. Во книгата се цитира Гомбрович: „Јас пишувам против, а не за читателот.“ Но тоа е, секако, игра. Замислениот читател на раскажувачот му е потребен како скапоцена „точка на отпор“, како оној камен од кој ракот се трие за да се ослободи од стариот оклоп, што во случајов е старата приказна. Но, од друга страна, тој читател е и жив човек што се поведува на патување, а тоа водење треба да биде и одговорно кон него, но и пред сè со верба во него. А тоа што голем број од ликовите во книгата се живи личности ме наведе на тоа сериозно да го преиспитувам начинот на кој сите тие се спомнати во романот. Така што, не знаев, но и донекаде знаев кому се обраќам и со кого комуницирам. Терапевтската моќ на пишувањето е важна, но во суштина не е најважна – тоа би било себично.
„Мора да го запишам ова“, си вели по секоја нова коинциденција, по секое ново мало заокружување на приказната, но чуму тоа собирање белешки, во суштина? Има ли некаква смисла во тој порив, зошто да се храни, кому би му било грижа за неговите лични случајности? Па дури и да ги прекодираовие белешки во некаков ракопис, којзнае колку хаотична приказна би било тоа: зошто некој би се занимавал со неговиот личен хаос?
„Писмо за Глорија“, стр. 146
Зошто реши да раскажуваш во трето лице еднина, а не во прво?
„Писмо за Глорија“ е книга што во голема мера е инспирирана од мојата лична животна приказна. Но, тоа е далеку од мојата лична приказна, и пред сè од тоа како јас неа ја доживувам: „Писмо за Глорија“ е фикција, која мојата животна приказна ја користи само како подлошка: има некои клучни „скршнувања“, претерувања, драматизирања… Мислам дека e многу тешко, ако не и сосем невозможно, во прво лице еднина да пишуваш приказна што ќе биде инспирирана од твојата лична приказна, и тоа „да го протнеш“ како фикција. Иако се обидов во прво лице, брзо се откажав: се чувствував лажно. Не пишувам автобиографија, си реков. И го побарав вистинскиот глас. Го барав сè додека не дојдов до „Укинат театар“ од Булат Окуџава, а потоа и до „Џозеф Антон“ од Салман Ружди, и пред сè до „Сцени од провинциски живот“ од Џон М. Куци. Да, ова е тоа, си реков. Видов колку се забавувал пишувајќи Куци. Колку се дистанцира, често со хумор, од себеси. Па почнав и јас да се забавувам.
Деновиве, возејќи се во автобус ме полазуваат морници помислувајќи на сцената со канцерогенскиот коментар и мултипласклеротичната суптилност со која ја откриваш дијагнозата на Ж., на тој-јас, што е, сепак, ти. По повеќе години чување на болеста подалеку од јавноста, преку романот ја откриваш на сите. Дојде ли со оваа исповедност некакво олеснување? И, да, како си – и душевно и телесно сега откако се ослободи од тежината на чувањето?
Несомнено дојде до олеснување, до некој вид ослободување. Но, тоа олеснување го чувствувам само како мало навестување на едно друго, поголемо ослободување што допрва доаѓа. Овој разговор сега, на пример, исто така го доживувам како една од станиците на патот од тоа поголемо ослободување, и благодарен сум ти. Постои стигма кон многу автоимуни состојби (и кон болестите воопшто, јасно); колективното ниво на свест е ниско.
Јас сум, за среќа, добро. Телесно сум добро: само на левото око се јавува повремена заматеност, а имав и болки на десната рака (за среќа, сега многу поретко). Уморот, исто знае да биде напорен, да ја малтретира психата. Како и да е, состојбата може да биде и „полоша“, но може да е и „подобра“: еден инспиративен пример за тоа е виолончелистот Боб Кафаро.
Често се сеќавам на Апостол Павле, кој благодари за болеста, за која вели дека е „трн“ што го потсетува на вистинскиот пат. Нешто како лед-диода што покажува дека не е спуштена рачната, или дека нема доволно гориво. Интересен е и односот на Достоевски кон болеста. Можам да кажам (брутално упростувајќи) дека поради ова ми се случи препуштање и длабоко мистично искуство („Глорија“) што од корен ми го промени светогледот, начинот на кој гледам на себеси, на оние околу мене, на животот, на смртта… Сега во себе имам една благодарност, една самодоверба, една љубов кон другите за која порано не знаев. Ми се случува и за миг да изгубам трпение, но главно имам прифаќање на нештата, и една луда, манијакална верба во силата и во добрината на другите, во нивната моќ со љубов и со кротост да учествуваат во обликување на околината. Главно сум благодарен за секој нов ден, со возбуда и со љубопитност го посматрам светот наоколу. Како да бев еден човек до 30 години, како да сум друг сега. Имам и епизоди на слабост и на нетрпеливост, јасно, но почесто со зазор помислувам: „еј, да не ми се случеше ова, ќе си останев – и тоа којзнае до кога! – истиот: неинициран преживувач, снаоѓач, сомничав и исплашен, несвесен за вистинската природа, своја и на луѓето, која е љубов, светлина. Често помрачена, од гордост и од малодушност, но сепак, во суштина светлина, радост. Затоа имам разбирање и милост за личните слабости и за слабостите на другите. И често помислувам и на Пјер Паоло Пазолини, на првите стихови од една негова песна: “Solo l’amare, solo il conoscere conta…”. Само да се љуби, само да се спознава вреди.
Во романот ја споменуваш и коментираш Сонтаг, една од моите омилени мислителки, која трипати во животот се борела со ракот и која во есејот „Болеста како метафора“ вели дека дискурсите за болестите треба да се исчистат од сите метафори. Ти сметаш дека тоа, всушност, не е можно. И, да, ние луѓето не можеме без тоа апстрактно и метафорично разбирање на сè што ни се случува, па така и на болестите. Дали Глорија е победоносната метафора во твојот случај?
😊 Да, точно е дека не можеме без апстрактно и метафорично разбирање. Тоа е вткаено во нашиот јазик и во нашиот начин на размислување до тој степен што каков било „обид“ за „требење“ на метафорите би бил крајно смешен. На пример, во твоево прашање велиш дека Сонтаг „се борела“ со рак. 😊 Има конкретни истражувања, од кои произлегува дека најчесто не е пожелно пациентите да го гледаат соочувањето со здравствениот предизвик како „борба“, како „војна“. Затоа што борбата исцрпува, а војната е ужасна. Но, има и други начини да се гледа на здравствените предизвици, на сите предизвици. На пример, се предлага „патувањето“ како метафора. И психијатарот Ирвин Јалом, во книгата „Дарот на терапијата“ предлага терапевтот и неговиот клиент да бидат „fellow travelers” – „сопатници“. А победоносната метафора во мојот случај е – пловидбата. „По природниот тек на нештата“. Тоа е она што периодов, целата оваа година (а и претходно, позадински), целосно ми ги обзема вниманието и сосредоточеноста. Со исклучок на некои „екскурзии“, како патувањето до саемот на книгата во Лајпциг, или ова интервју, на пример – но и тие екскурзии си имаат своја конкретна и јасна цел, токму по тој тек.
Мора да се дојде до вистинската метафора, многу зависи од тоа. Но, ако „војна“ е погрешна, штетна метафора, кои се вистинските?
Долго ќе си го поставува тоа прашање, а потоа ќе ја сретне Глорија, и неговиот живот ќе почне да плови по она што тој ќе го нарекува Природниот тек на нештата. Значи, можеби „пловидба“ е подобра метафора од „војна“?
„Писмо за Глорија“, стр. 122
Во книгата „Не умирам“ („The Undying“), авторката Ен Бојер, која го опишува своето искуство со ракот на дојка, вели дека секоја сериозна болест доаѓа со нов речник на зборови. Кои се најважните зборови што влегоа во твојот речник по добивањето на дијагнозата?
Да, и книгата „Ранетиот раскажувач“ од Артур В. Френк почнува со приказна за личност која вели дека откако ѝ бил дијагностициран некаков синдром морала „да научи да мисли поинаку“. А тоа го подразбира и „инструментот“ за мислење, т.е. јазикот. И кај мене се случи истото: кај мене влегоа не само нови зборови и изрази, туку цел еден систем, нов светоглед. За почеток, за да се сфати мојот искрен однос кон оваа состојба – МС се смета за „состојба“: тоа е посоодветно од „болест“ – треба да се има на ум една вистина што мислам дека ја имам прочитано во суфи-приказна: „суфи е да гледаш како наближува неволја, и да се радуваш“. Ова е тешко сфатливо, но тешко сфатливи се и оние зборови на Исус: „љубете ги непријателите свои“. Да се има хронична состојба може да биде и некој вид повик – да се биде посветен на некои вакви, можеби необични, „наивни“ вистини. А тоа, самото по себе, за мене е радост, возбуда. Можеби звучи лудо, но интуицијата ми вели дека чест е да се биде повикан на некои вакви, ретки патувања.
Клучните зборови што влегоа во мојот „нов речник“ се „љубопитност“ и „можности“ (наспроти „предрасуда“), потоа и (радикална) „ремисија“, па „заедништво“, и уште повеќе „служење“, „верба“, „благодарност“, „радост“, „љубов“, „прошка“ „препуштање“… Ако Ен Бојер спомнува „нов речник“, а Артур В. Френк вели дека „Ранетиот раскажувач“ е негов „прибор да преживување“, за мене „по природниот тек на нештата“ и сите изрази во него ги доживувам како мапа, како светилник. Како штит и меч. Или, мојот нов „оперативен систем“.
Твојот благодарен (и благороден, би додала) пристап кон работите беше видлив изминативе години. Во тој контекст, сакам да ја споменам честитката за Влада Урошевиќ при освојувањето на наградата Роман на годината, во чиј најтесен круг беше и „Глорија“. Од една страна, целосно ми е разбирлив таквиот однос со оглед на тоа на тоа какво великаниште е Урошевиќ, но од друга страна, како сите на момент да нè збунува таа искреност, како да не сме навикнати на неа…
Искрено, мене ме изненади изненаденоста на другите. А многу спонтано ми дојде таа радост за наградата на Урошевиќ, и едноставно сакав да го споделам тоа. Ја имав прочитано неговата „Вистинита, но не многу веројатна приказна…“, и го објавив моето мислење. А тоа дека не сме навикнати на таков гест… тоа е можеби така затоа што почесто навикнати сме на гордост – во најразлични облици. И тоа е така насекаде, не само „кај нас“. Затоа мене, заради мојата лична добросостојба клучно ми е да зборувам и да пишувам за – и пред сè по – она што го нарекувам „по природниот тек на нештата“. Тоа е мојот „кохерентен свет“, во кој се кријат „безброј можности“, како што вели Јасперс: свет што настанува откако (по искусувањето на неописливите чувства) човек ќе успее да спои „рефлексија, имагинација и формативна мисла“. Ова можеби не е сосема јасно, но… сè во свое време. 😊
Помина половина година од објавувањето на „Писмо за Глорија“. Каков е твојот однос кон твоето дело со текот на времето? Живееш ли уште со него во мислите?
Ова прашање ме потсетува на книжевната средба со Георги Господинов во Лајпциг пред некоја недела. Откако го допишал „Засолниште во времето“, романот во кој една од централните теми е деменцијата, авторот бил да се види со некој пријател невролог, и му се пожалил дека се плаши дека ги има сите симптоми на деменција. Неврологот му рекол дека тоа е очекувано: тој е сè уште внатре во ликот, и ќе му треба малку време за да си дојде на себе. И ова не е ништо ново, но многу ме потсети на мојата моментална состојба: и јас како сè уште да не сум излезен од Ж. А тој е во голема мера „негативец“. На едно место нараторот за него вели „Сè што можеше да погреши – сè погреши, секаде каде што можеше да не успее – секаде не успеа.“ Се смеев кога го пишував ова, а штом човек може да напише нешто слично во книга инспирирана од личната приказна, тој очигледно има извесна самодоверба. Но, јас верувам дека емпатијата, позитивна или негативна, е принципот по кој функционира општеството, а човекот е поводливо суштество, па ризик е да се сочувствува со „лоша“ слика за себе, и логично е да треба време потоа „да се излезе“ од тоа. Но, трезвено се посматрам. И гледам како доаѓаат фини нешта.
Просторот отсекогаш сум го чувствувала повеќе од само локација на која се случува нешто. И во книжевноста и надвор од неа. Чувствувањето на просторот ми беше предмет на интерес уште во периодот кога го пишував мојот дипломски труд, но тогаш стануваше збор за еден поинаков простор во литературата – домот. Периодот кога ги завршував магистерските студии, живеев на неколку адреси, на неколку авионски линии, со куфер во мојата Буба, помеѓу неколку градови (и села). Некако во тој период природно ми дојде да го проширам истражувањето за просторот, од домот, на градот. А зошто токму Скопје? Затоа што колку што постојат автори што пишувале за Скопје, толку различни чувствувања за овој град постојат. Заедничко за сите е само едно, љубовта кон него.
Главна пошта, архитект Јанко Константинов, 1982.
МРТ, архитект Кирил Ацевски, 1971-1983.
Фотографија на Велес од раниот дваесетти век
Археолошкиот локалитет Хераклеја Линкестис
